Falka waa eray xeer ahaan gundhig u ah erayo kale, ee uu
ka tilmaamo wax dhaca, wax ahaada ama jira, ama wax hawl ka dhaxdhaca, ama wax
hawl tilmaama, ama hawl qabta, intan waxa ay tilmaamaan waxa falka laftigiisa
gundhig u ah, oo ah yeeleha ama faleha ee falka, erayada kale waa waxa falku uu
tilmaan ka baxsho ama hawl ka qabto, oo kala ah tilmaan iyo layeele. Tirada ee
dhismo ama magacyada falka dooddiisa ka tirsan ee ka qaybqaadan kara falka, ha
ahaado yeele ama layeele, waxaa loo yaqaanaa «kaaftawn / kaaftoon», haddii la
adeegsado dhismaha ugu yar uu ka koobnaan karo falka sida «sacosho, cararid,
seexasho» waxaa la oran karaa waa hal-kaaftoonle, laakiin «si dhaqso ah baan u
sacoday» waa labo-kaaftoonle (yeeleha iyo layeeleha falkaabka ah), sidoo kale falalka
sida «iraahid, sheegid, hadlid» waa labo-kaaftoonle, falalka sida «siin,
waydiin, galin» waa sadex-kaaftoonle, waxaana magacan laga soo qaadtay kimistariga, oo ah awoodda uu atom u leeyahay si uu ula
falgalo tiro atomo ah. Gudubnimada falka wuxuu ku saabsan yahay layeeleha qura, ama waa magudbe
oo aanan layeele lehaynin sida «hadlid», ama waa gudbe sida «yeelid», ama waa
gudbe labolaaban sida «siin, waydiin, galin»; ha ahaado fal gudbe ama yuunan
ahaanin, labaa loo qaybin karaa falka:
Fal xaaladeed
Waa fal tilmaama xaalad ka madaxbanaan aminka iyo
muuqaalka falka, sida falalka: ahid, ahaansho (ahawnsho), lehid (leh-ahid), lehaansho
(leh-ahawnsho), hayid, haysasho, qabid, jirid, nacid, nacbaansho (nacbawnsho), nacbasho,
jaclid (jacal-ahid), jaclaansho (jaclawnsho), jaclaysasho, dareemid, arkid, aaminid,
aaminsanaansho (aaminsan ahawnsho), aaminsasho, le’ekaansho (lehawnsho),
aqoonsho (aqawnsho), maqlid, muuqid, ilawbid (ilaabid), rajayn, malayn,
garasho, doonid, damcid, karid, baahnaansho (baahanawnsho), baahasho, seexasho,
seexnaansho (seexanawnsho), joogid.
Fal ficileed
Waa fal tilmaama ficil ka madaxbanaan aminka iyo
muuqaalka falka, sida falalka: cunid, cabid, naqosho, baddalmid, baddalid, baddalasho,
rogmid, rogid, rogasho, rogsasho, sacosho, tagid, korid, baxid, baxsasho, korarid,
korarasho, korarsasho, hadlid, barasho, aqrin, aqrisasho, qabasho, qabsasho, dheelid,
ciyaarid, garaacid, qasid, dhaqid, dhaqasho, karin, karsasho, siin, dhagaysasho,
qubaysaho, doonasho, raadin, raadsasho.
Qaabka falka wuxuu ka kooban yahay «jirid» iyo «isrorog»;
jirid waa erayga falka laftigiisa ah oo magaca falka iyo macnehiisa sidta, isrogroggana
waa inta jiridda wax ka sheega, sida: codka, muuqaalka, aminka, habka, iyo
tirada.
Ka soo qaad: «waydu haysadtaan»; jiridda falka waa
«haysad» oo ah qofka 1aad iyo 3aad ee labka ah, tan waxay ka sii kooban tahay «hays
+ od» oo ah jiridda korarka ah ee codka sababeha ah oo la raacsiiyo amarka
codka naftii-u-yeeleha ah iyo jiriddiisa, «t»duna oo si dheeraad dibkab
ugu ah jiridda waxay tilmaantaa qofka 2aad iyo qofka 3aad ee dhadigga ah, tan weertan
ay raacsan tahay waa qofka labaad wadarta ah «aydu»; «aa»da waxay tilmaantaa muuqaalka
sacodtada ah iyo aminka joogtada ah; «aa»da iyo madaxa «waa» ee
weerta waxay tilmaamaan habka tabinta (indicative mode); magac-u-yaalka
«aydu» iyo «n»da oo israacsan waxay si wadajir ah u tilmaamaan dhamaan tirada
qofka labaad wadarta ah ee jiridda. (eeg lawxa 1 iyo 3).
Lawxa 1
Isrogrogga Falka
|
|||
Waydu haysadtaan
|
|||
-
|
Madaxa
|
Jiridda
|
+ Isrogrogga
|
Waa
(aydu)
|
Haysad
|
Haysadtaan
|
|
Codka
|
(Hays)
+ od
|
||
Qofka
(2aad)
|
Aydu
|
Haysadt
|
|
Jinsiga
(lab)
|
aydu
|
Haysadt
|
|
Muuqaalka
|
-aa
|
||
Aminka
|
-aa
|
||
Habka
|
Waa
(aydu)
|
-aa
|
|
Tirada
(wadar)
|
Aydu
|
-taan
|
|
Muuqaalka
Falka muuqaalkiisu labuu kala yahay:
1Falka muuqaalkiisu labuu kala yahay:
1-
Sacodto, waa muuqaal aanan ficilkiisa
(ficilka aasaaska ah) idlaysmin ee sacoda ama sacodto ah (imperfective), ee
dhaca aminka joogtada iyo aminka tagtada; wuxuuna u kala sii qaybsamaa shan:
a. Dhaxsacodto, waa muuqaal aanan waxba ku lehaynin bilawga ama dhamaadka ficilka ee dhaxsacoda
aminkuu hadleha ka hadlayo, ee ha ahaado joogtada ama tagtada, ee la adeegsado
falkaaliyeha «hayid» la oran karo dhaxsacodto (durative).
b. Dhawdo, waa muuqaal aanan filcilkiisa wali dhacin bal goor dhaw yeelehu qaban
rabo ama bilawbi rabo; waxaana la adeegsadaa falkaaliyeyaal kala duwan sida
«rabid, gaarid, dhawid, ogid» ee aminka joogtada iyo tagtadaba la adeegsado,
falkaaliyeha «doonid» waxaa la adeegsan karaa tagtada qura.
c. Suurtagasho, waa muuqaal soo tabiya suurtagalka
dhacida falka, ee isana muuqaal dhawdo ah, waxaana la adeegsadaa falkaaliyeha
«lehid» ee aminka tagtada qura.
d. Caadadto, waa muuqaal ficilkiisu had iyo jeer dhaco ama dhaci jiray ama
dhacitaankiisa caadasho leh, goortuu ficilka aasaaska yahay waa isla muuqaalka
sacodtada ah, goortuuna falkaaliyeha «jirid» yahay waa muuqaal caadadto ee amin
tagto ah.
e.
Timaadto, waa muuqaal ficilkiisa dhaci doono,
ha ahaado mid dhaw ah ama mid fog ah, ee aminka mustaqbalka ku saabsan; waxaana
la adeegsadaa falkaaliyeha «doonid».
2-
Gabogabaysan, waa muuqaal ficilkiisu (ee ficilka
aasaaska ah) soo gabogabaysmay amin tagay ee go’an ama waxaa la oran karaa waa
muuqaal gabogabays iyo amin gaw ah leh ama gaw-ahaadto ah (punctual) iyo
gabogagaysan ah (perfective).
Aminka
Aminka falka aasaaska waa labo:
1-
Aminka joogtada
a. Aminka dhaxsacodtada (falkaaliyeha: hayid)
b. Aminka timaadtada (falkaaliyeha: doonid)
2-
Aminka tagtada
a. Aminka dhaxsocadtada (falkaaliyeha: hayid)
b. Aminka caadadtada (falkaaliyeha: jirid)
Lawxa 2
Aminka Falkaaliyeha
|
|
Magaca aminka
|
Falka
|
Timaadto
|
Doonid: (joogto iyo tagto)
|
Sacodto
|
Hayid: (joogto iyo tagto)
|
Caadadto
|
Jirid: (tagto)
|
Dhawdo
|
-
|
1) Yaresoketo
|
Rabid, Doonid, Gaarid, dhaw-ahid
(Dhawid), Og-ahid (Ogid):
(tagto iyo joogto)
|
2) Suurtagasho
|
Leh-ahid (Lehid): (tagto)
|
Caynka Falkaaliyeha
|
|
Karti
|
Karid (joogto iyo tagto)
|
Karti
|
Og-ahid (Ogid): (joogto iyo tagto)
|
Karti la’
|
Waayid: (joogto iyo tagto)
|
Karti la’
|
La’-ahid (la’id): (joogto iyo tagto)
|
Falkaaliyeyaasha waxaa loo adeegsadaa ama aminka ama caynka
falka falkaaliyeha, kuwa (lawxa 2) muujiya muuqaalka waa kuwa aminka wax ka
sheega, kuwa aanan aminka wax ka sheegin waa kuwa leh caynka falkaaliyeha ee
macnehuu sidto falkaaliyeha laftigiisa ah ee loo qaybin karo labo: kuwo leh
hawl «karti» ah, iyo kuwo «karti la’» muujiya. Falkaaliyeha «ogid» wuxuu yeelan
karaa caynka falkaaliyehu yahay ee la mid ah macneha falkaaliyeha laftigiisu uu
sidto, sida: «waan samayn ogahay» oo la macne ah: «waan samayn karaa», labadaba
«ogid iyo karid» waxay qabtaan isku hawl, waana caynka falkaaliyeha; ama «waan
samayn ogahay» wuxuu yeelan karaa macneha aminka oo la macne ah: «waan samayn
dhawahay». Haddii laysku barbardhigo falkaaliyeyaasha «rabid iyo doonid» iyo
falkaaliyeha «lehid», tusaale ee weer shardi ah iyo jawaabtiisa: «haddaan samayn
rabay / doonay inaan sameeyo taas, maanan u yeeli lehaynin sidaas», «haddaan
samayn lehaa taas, maanan u yeeli lehaynin sidaas», tan hore xoogga wuxuu
saaran yahay «ikhtiyaarka» yeeleha, tan danbena – oo ka kooban «leh ahid», oo
la macne ah «lehaansho» iyoba «iraahid» – waxay tustaa in yeeleha falka «leh» uunan
ikhtiyaar qabin – goorta loo barbardhigo tusaaleha hore –, bal uu malo-abaarayay
suurtagalka arintaas.
Lawxa 3
Muuqaalka falka
|
|||
Sacodto
|
|||
Dibkabka yeeleha sacodtada
|
|||
Sal
|
Muuqan
|
Layeele
|
Ficil
|
-a
|
-aa
|
-o
|
-i
|
Yeeleha mawduuca
(yeeleha salka – ee ka go’an yeeleha dahsoon ee mawduuca ama wadarta
amarka)
|
Yeeleha magac-u-yaalka dhidban ee falka
(yeeleha muuqan – ee uu la jiro yeeleha dahsoon)
|
Yeeleha ku diiradaydan layeeleha
|
Yeeleha ku diiradaysan ficilka
|
Dhaxkabka yeeleha sacodtada
|
|||
Awl
|
Aqawn
|
||
aal, yaal
|
aqaan, yaqaan
|
||
Gabogabaysan
|
|||
Dibkabka gabogabaysan ah
|
|||
-ay
|
-ay
|
-ay
|
-ay
|
Dhaxkabka gabogabaysan ah
|
|||
Ayl
|
Aqayn
|
||
iil, yiil
|
aqiin, yaqiin
|
||
imid, yimid
|
|||
Lawxa 3 ma ahaanin qura inuu tuso isku xirnaanta iyo israacnaanta
muuqaalka iyo aminka qura, bal inay u kala qaybsamaan labo: sacodto / joogto
iyo gabogabaysan / tagto, tan kelena waa in muuqaalka sacodtada ah uu tuso afar
yeeleyaal oo ku kala diiradaysan: «yeele, layeele iyo ficil»; muuqaalka
sacodtada ah wuxuu leeyahay dhaxkab ee yeele ku diiradaysan yeele: «-aa-» iyo
dibkab: «-a; -aa; -o; -i». Muuqaalka gabogabaysanna wuxuu leeyahay dibkab:
«-ay», dibkab dheeraynta jiridda ka mid ah: «im + id», iyo dhaxkab: «-ii-», oo
dhamaan leh hal cayn yeele ah kaliya oo uu ka wada dhaxeeyo shaqalka «i» oo ah
yeele ku diiradaysan ficilka, tan waa in kala duwanaansho uu ka dhaci karo kaliya
inta lagu gudojiro muuqaalka sacodtada ah; tan waa xeerkuu ku salaysan yahay afafka
Afro-Aasiyada, oo lagu arko in hababka afkawda (mode / mood) uu ka dhaxdhaco kaliya
muuqaalka sacodtada ah.
Qaabka falka wuxuu u kala qaybsan yahay labo: mid ku
salaysan falka amarka ee salka ah iyo falalkiisa korarka ah, iyo mid ku
salaysan amarka falka «ahaw» iyo «ahay» oo ka dhisan falka tilmaanta ah (sifada
ah) «ah» ee ku dibkabma falalka amarka ah ee kala matala «haw» iyo «hay» kan
danbe waa falka «hayid», waxaana labaduba loo adeegsadaa falgalinta magacyada
ama magaca jiridda falka.
Codka
Lawxa 4
Codadka Jiriddaha Amarka
|
|||
Amarka
(Adiga)
|
Amarka
(Adinka / Idinka)
|
Jiridda
|
Codka
|
Jiridda salka I
|
|||
Jiif (B)
|
Jiifa
|
Jiif (ø)
|
(ø): Cod gaara aan lehaynin
|
-
(J)
|
-
|
Jiifm (-an)
|
Dhaxe
|
Jiridda korarka II
|
|||
Jiifi (B)
|
Jiifiya / Jiifsha
(sh = iy)
|
Jiifis (-is)
|
(-i): Sababe
|
-
(J)
|
-
|
Jiifism (-san)
|
Dhaxe
|
-
(J)
|
-
|
Jiifsam (-san)
|
Dhaxe
|
Jiifsii (T)
|
Jiifsiiya
|
Jiifsiis (-iis) (-siis)
|
(-ii) (sii): Sababe
|
-
(J)
|
-
|
Jiifsiism: (-san)
|
Dhaxe
|
Jiridda korarka III
|
|||
Jiifo (B)
|
Jiifada / Jiifta
|
Jiifad
[(-ad) < (-od)]
|
(-o): Naftii-u-yeele
|
-
(J)
|
-
|
Jiifm (-an) < (-on)
|
Dhaxe
|
Jiifso (T)
|
Jiifsada
|
Jiifsad
[(-ad) < (-od)]
|
(-o): Naftii-u-yeele
|
-
(J)
|
-
|
Jiifsam
(-san) < (-son)
|
Dhaxe
|
Codka waa sida yeelehu uu u maro, ama u qabto ficilkiisa,
xattaa hadduu u eg yahay inuu ficilka ku saabsan yahay layeeleha sida codka
«qof- / wax-u-yeele» ah (applicative voice) ee afaf badan ee dunida ay qabaan. Codka
wuxuu muujiyaa dirka (class) uu falku ka mid yahay ee si kabmo ah (affix) ugu
dibkabma dirka salka ah (dirka I) ee naqoda dirka korarka ah (derivative),
sidaas dartaydna waa mid naxwe ah (synthetic verbal form) (siduu yahay
AfroAasiyada oo dhan), ee waxaa jira afaf uu naxwe-ahaan falka ugu kabmin ee la
adeegsado xubno faleed (peripharastic verbal form). Falalka salka ah ee dirka 1aad
(I), jiridda qofka 1aad iyo qofka 3aad labka ah waxay la mid yahiin amarka iyo
magaca falka, codka falalkanay sidtaan waa codka yeeleha muuqan (subject) iyo
yeeleha dahsoon (agent) ee faacilka ah (active), ee aanan lehaanin cod u
gaar ah.
Waxaa jira sadex fal-korar ah; dhamaanna waa falal «faacil»
ah (active); fal-korar (II) ee yeeleha falka «-i» iyo «-ii» cod «sababe» ah
sidta; fal-korar (III) ee yeeleha falka «-ó» cod «naftii-u-yeele / isuyeele»
sidta ee cod «dhaxe» ah; iyo fal-korar ka mid ah dir walba (IJ, IIJ, IIIJ) ee
cod «dhaxe» sidta ee «fal xaaladeed» ah, ee afafka Kuushka uu ka yahay cod «yeele
gadisan» ah (passive).
Fal-korarka ee dirka labaad (IIB),
amarka wuxuu ka kooban yahay jirid sal ah iyo shaqalka «-i» ee matala «yeeleha
dahsoon» (aan qabanin falka bal amra qofka lala hadlayo) oo ku dibkaban, sida
«jiif + i = jiifi» ama jirid tilmaan sal ah (sifo) iyo shaqalka «-i» sida
«jilic + i = jilci» ama «jilayc + i = jilayci». Waxa amarka «-i» uu qabtaa waa
isagoo falgalsha macneha magudbeha ah ee jiridda, isagoona ka dhiga yeeleha ee
jiridda cusub gudbe leh cod «sababe» ah, taas waa inuu kaaftoonka jiriddaas
koraray. Jiridaha gudbe ah sida «hoy» oo ficilku ku diiradaysan yahay ama ku
kooban yahay yeeleha sidii ficilka oo ahaa magudbe, waxay «i»da ula dhaqantaa
jiridda sidii fal magudbe ah sida falka «hoyid» oo kaaftoonkiisa korara, taas
waa inuu yeeleha falka ku sameeyo qof kale ficilkii salka ahaa «hoyid» ee uu
qabanayay ee naqoda «hoyin», laakiin falka gudbeha ah sida «laabid» u yeelidda
cod sababe ah «laabin» ma siiyo baddal muhiim ku jira. Fal-korarka ee dirka (IIT)
oo amarkiisu yahay «-ii» ee u dhaqma sida amarka «sii iyo waydii» ee ah gudbe
labolaaban, laakiin haddii loo barbardhigo jiridaha qaadta «-i», macne ka duwan
ma ka soo baxo aanan ka ahaynin xoojinta codka, mana siiyo afka Soomaaliga «sababe
labolaaban» sida ku dhaca afafka Kuushka ah oo Soomaaliga qaabka falalka ay la
wadaagaan, balse wuxuu wax u taraa jiridaha aanan qaadan karin «-i», oo wuxuu raacaa
jiridaha leh «s» oo sababe ah sida «hays + ii = haysiin», laakiin hadday
naqodto jiridda «s» aanan qabin «hay» waxaa danbeeto raaca falka «sii» oo
jiriddiisu tahay «s» oo qura oo sababe matala «hay + sii = haysii»; sidoo kale
magaca matala jiriddan sababeha ah waa jiridda qofka labaad ee «s»da sida.
Fal-korarka ee dirka sadexaad
(III), kan (IIIB) waxaa jiridda salka ah raaca «-o» ee «yeeleha dahsoon» matala
(aan qabanin falka bal amra qofka lala hadlayo), waxay «-o»da waa yeele isku
diiradiya ficilka ee jiridda salka oo wuxuu naqodaa layeeleha ee isla ficilkiisa
si uu u yeesho cod ku dhaxjira ahaanta yeele iyo ahaanta layeele, ama si cad ah
ee la garan karo bay u dhacdaa tan, ama si hoosaas ah (goortuu yahay magudbe
ficilka) bay u dhacdaa, taas ee ah «cod dhaxe». Falalka jiridda salka ku ahaa
«magudbe» ee wali ahaada magudbe goortay «-o»da falka raacdo, yeeleha falka si
gooni ah buu u soo taagmaa oo xoogga ficilku uu u saaran yahay si uu u muujiyo
inuu ficilkiisa dulmaro yeelehu, ama inuu u dhaqmo yeelehu sidii isagoo
doorasho ku leh ficilkiisa sida «jiifasho» ee goorta loo barbardhigo «jiifid», laakiin
waxaa falalkan ka maqan codka ugu sareeya ee uu ficilka «-o» qaadan karo
«naftii-u-yeele / isuyeele» ee ay reergalbeedku ugu wacaan cod «dheefe» ah
(autobenefactive), tusaale: «booyid / ooyid» oo naqodta «booy + o = booyasho»,
«waan booyday / ooyday»; «jiifid» oo naqodta «jiif + o = jiifasho», «waan
jiiftay», «la’id» ee naqodta «la’ + o = la’asho» oo xattaa la macne ah
«dhimasho», «waan la’day», «fidid» ee naqodta «fidasho» codka masdarkan waa cod
«naftii-u-yeele / isuyeele» ah sababta ee inuu yahay magudbe ficil-ahaan ma u soo
gudbiyo codkan gaarka ah «wabiga wuu fidtay» ee soo gudbiya xoogsaarnaanta inuu
yeeleha ficilka maro goorta loo barbardhigo «wabiga wuu fiday»; waxaa jira
falal magudbe ah sida «qabid» oo yeeleha falku u dhaqmo sidii isagoo layeelehiisa
uu (yeelehu) dhaxdiisa ku haysto ama ku leh, goortay «-o»da raacdona jiriddiisa
uu isku baddalo fal «gudbe» ah kaliya «qabasho» oo codka «naftii-u-yeele» uunan
yeelan karin. Jiridda salka ee falalka «gudbe» ah, sida «dadid, yeelid, tirid,
saarid» goortay raacdo jiriddaas «-o» waxay yeeshaan cod «naftii-u-yeele /
isuyeele» ah, sida «dadasho, yeelasho, tirasho, saarasho», «waan dadtay,
yeeladay (yeeladay - yeeltay - yeeshay), tirtay, saartay». Falalka gudbe ah qaarkawda
sida «dhimid» ee tusaaleha «biyaha dhin», goortay «-o»da raacdo «dhimo» waa
sidii yeeleha oo lagu amrayo «is dhin» magac-u-yaalka «is» waa mid siiya falka cod
dhaxe ee «isyeele» ah, qaarna sida «dhalid» wuxuu isu baddalaa magudbe
«dhalasho»; labaduba waxay tusaan in yeelehu ficilka maro, laakiin uu ka maqan
yahay naftii-u-yeeleha. Fal-korarka (IIIT), jiridaha «-o»da ay raacdo waxaa
raacsan «s» oo ah sababe oo jiridda salka ka dhiga gudbe sababehu dhaliyay oo u
sahla yeeleha kalkay «-o»da raacdo inuu yeesho cod «naftii-u-yeele / isuyeele» ah
sida «qabid» «dhimid», oo ka yimaada «qabis» iyo «dhimis» si ay u naqodaan «qabso
/ qabsasho» iyo «dhinso / dhinsasho» oo ku yeelan waayay codkan «qabasho» iyo «dhimasho»,
kuwa kalena ee leh codka «naftii-u-yeele / isuyeele» waxaa ku darsama xoojinta
codkiisa kaliya sida «furasho, fursasho», «waan furtay, fursaday». Magaca
matala jiridda «naftii-u-yeeleha / isuyeeleha» waxaa amarka raaca «t» oo
naqodta «d»; ee ah «-od» oo loo aqriyo «-ad» «jiifad» ee la mid ah jiridda
qofka 1aad iyo qofka 3aad labka ah, sidaasna magacuna waa lab «jiifadka».
Waxaa jira jirido laga dhaxhelo dir walba ee jirid ah
iyagoo cod gaar ah leh, waxay ka samaysmaan jiridda salka ah ee gudbe ama
magudbe ah ee dir walba, ha ahaadaan jiridaha amarka ama jiridaha ku salaysan
amarka «ah» (ahaw iyo ahay), oo waxay isku baddalaan tilmaan (sifo) fal ah,
tusaale jiridda salka ee dirka 1aad (IJ) falka tilmaanta ah: «jiifan»; dirka 2aad
(IIJ) «jiifisan», isagoo xadaf ah «jiifsan»; dirka 2aad (IIJ) «jiifsiisan»;
dirka 3aad (IIIJ) «jiifan» oo «-an ka yimid -on); dirka 3aad (IIIJ) «jiifsan».
Tilmaamahan falka ah waxay sidtaan codka «dhaxe» ah, taas oo ah cod yeele iyo
layeele ah ee uu «ficilmare-ahaan» (experiencer) xoogga u saaran yahay yeeleha ee
muuqaal «magudbe», «isbaddal xaaladeed» iyo mid «gabogabagaysan» leh
(perfective) ee «yeele gadisan beenaad» ah (pseudopassive); wuxuuna qaadtaa
jiridaha qofka 1aad iyo 3aad labka ah, halka «n»da uu u baddalmo «m» «waan, wuu
jiifmay» iyo qofka 1aad wadarta isagoonan waxba iska baddalin «waynu jiifanay»;
afafka Kuushka waxaa jiridda lagu daraa «-am / -an» waana cod «yeele-u-gadisan layeele»
ah ama sahal-ahaanba «yeele gadisan» ah (passive), kan u soo dhaw ee u dhigma
afka Soomaaliga waa adeegsashada magac-u-yaalka yeeleha dahsoon (agent) «la» – erayga
ingiriiska «passive» wuxuu ka yimid erayga laatiinka ah «passivus» oo ah tilmaan
la macne ah «dhibtoon kara, caloolxumaan kara» ee ka yimid falka yeele gadisan
ah ee masdarkiisa ah «pati» ee la macne ah «dhibmarid, dulqaadasho,
dulyeelasho»; sidoo kale erayga Carabiga «ألمَبْنِيّ لِلمَجْهُول» wuxuu la macne yahay «falka ku dhisan yeeleha aanan la
aqoonin», oo loola jeedo «yeeleha dahsoon» ee hawsha qabta, iyo yeeleha muuqan
ee layeeleha ah ee «yeele gadisan» – yeeleha gadisan waa inuu yeelehu ficilka
maro ee yeele faacil ah (active) dibdanbe uunan u ahaynin, sidaasna uu ku yahay
«yeele gadisan» ee geeska kale ee yeeleha faacilka (active) uu ku dhaco; laakiin
afka Soomaaliga qaabka «-an / -am» waa cod faacil ah (active), sababtuna Af
Soomaaliga yeeleha dahsoon (agent) iyo yeeleha muuqan (subject) labaduba waa
isku mid xagga habka tabinta (indicative) iyo habka idanka (jussive) iyo falalka
diidmada ah oo dhamaan wada wadaaga siduu u muujiyo falka isku-midkiisa ee
qofka 1aad iyo qofka 3aad labka ah ee dibkabka ah (iyo magac-u-yaalada sadexaad
ee yeeleha – «uu»: yeeleha muuqan ee qofka sadexaad iyo «la»: yeeleha dahsoon
ee qofka sadexaad), waa sidoo kale falalka horkabka ah inkastooy si cad ah u
muuqanin; qofka labaad iyo qofka 3aad dhadiga ah iyagana waxay sidoo kale ku
leeyahiin wada wadaag horkabka iyo dibkabka, tan waxay tusaysaa kala horayn jago
ah ee qofka 1aad iyo qofka labaad, kuwa qofka sadexaad ahna waxay muujiyaan
kala horayn jago ah ee lab iyo dhadig ah oo ku raacsan kala horaynta qofka 1aad
iyo qofka labaad. Meesha yeeleha dahsoon (agent) iyo yeeleha muuqan (subject)
ay ku kala duwan yahiin waa amarka (kali / wadar), qofka amraya waa yeeleha
dahsoon ee qofka sadexaad labka ah, kan la amrayo waa kan yeeleha falka ah ee qofka
labaad labka ah. Sida afafka kale ee Kuushka ee nala wadaaga codkan «-am / -an»,
wuxuu muujiyaa in yeeleha dahsoon (agent) uu ka soocan yahay yeeleha muuqan ee falka,
iyo inuu yeeleha dahsoon yahay kan u gadiya yeeleha muuqan ee falka «layeele», sidaasna
buu u yahay «yeele gadisan» oo u gadismay layeele. Meesha kale ay yeeleha
dahsoon iyo yeeleha falka ku kala duwan yahiin waa weerta hulan (cleft
sentence), oo yeeleha dahsoon ah yeeleha diiradaysan oo ka go’an yeeleha muuqan
ee falka oo kan danbe qaadta shaqalka «-a» ee la mid ah siduu yahay amarka
wadarta ah (eeg lawxa 3 iyo lawxa 8); sidaas dartaydna tusaaleha «wuu jiifmay»
ma la macne ah yeeleha gadisan ee afka Carabiga «نِيمَ»
(niima) ee yeelehiisa faacilka ah «نَامَ» (naama) ee wuxuu la macne yahay «أتى ه ألنَوْمُ » «hurdaa u timid» ama «hurduu ku dhacay» ama «hurdaa
qaadadtay», tusaale kale waa «albaabku wuu furmay» ee falka magudbeha ah
Infataxa «إنْفَتحَ
ألبابُ»; ama yeeleha gadisan ee afka
Ingiriiska «he was asleep», «the door was open» ama afka Isbanyoolka «él fue /
estuvo dormido», «la puerta fue / estuvo abierta» ee waxaa ka saxsan yeeleha
faacilka ee sidan «he fell aspleep», «the door
opened» ama falka magac-u-yaalka ee Isbanyoolka ee codka dhaxe ah
«él se cayó dormido / se ha caído dormido» ama «él se quedó dormido / se ha
quedado dormido» ee la macne ah «hurduu ku dhacay» ama «hurdaa qaadadtay», «la
puerta se abrió».
Waxaa jira cod kale ee magac-u-yaalka «is» sidta, codkuu
yeeshana wuxuu ku xiran yahay tirada qof ee uu falku leeyahay, tusaale ee
tirada kali ah: «waxaan isku arkay maraayada», «iska jir!» labaduba waa cod
«isyeele» ah; laakiin «waxay isku arakayn dariiqa», «waxay iska jiraan ninka»
labadanna waa cod «iswaydaarsi» ah; codka isyeeleha iyo kan iswaydaarsiga waa cod
«dhaxe» ah.
Lawxa 5
Jiriddaha [ah + (haw)] ku dibkaban
|
|||
Jiridda salka I
|
|||
Amarka
(Adiga)
|
Amarka
(Adinka / Idinka)
|
Jiridda
|
Codka
|
Jiifaw (Jiif + ahaw)
|
Jiifawba / Jiifawda
|
Jiifawb / Jiifawn; Jiifawd / Jiifawn
|
Naqosho
|
-
|
-
|
Jiifawbm (-an)
|
Naqosho Dhaxe ah
|
Jiridda korarka II
|
|||
Jiifawbi (-i)
|
Jiifawbiya / Jiifawbsha
|
Jiifawbis
|
Naqosho Sababe ah
|
-
|
-
|
Jiifawbism (-san)
|
Dhaxe
|
Jiifawbsii (-ii) (sii)
|
Jiifawbsiiya
|
Jiifawbsiis
|
Naqosho Sababe ah
|
-
|
-
|
Jiifawbsiism:
(-san)
|
Naqosho Dhaxe ah
|
Jiridda korarka III
|
|||
Jiifawbo
|
Jiifawbada / Jiifaabta
|
Jiifawbad / Jiifaabt
|
Naqosho Naftii-u-yeele ah
|
-
|
-
|
Jiifawbm
(-an) < (-on)
|
Dhaxe
|
Jiifawbso
|
Jiifawbsada
|
Jiifawbsad
|
Naqosho Naftii-u-yeele ah
|
-
|
-
|
Jiifawbsam
(-san) < (-son)
|
Naqosho Dhaxe ah
|
Lawxa 6
Jiriddaha [ah + (hay)] ku dibkaban
|
|||
I
|
|||
Amarka
(Adiga)
|
Amarka
(Adinka / Idinka)
|
Jiridda
|
Codka
|
Jiifay (Jiif + ahay)
|
Jiifeeya (< Jiifaya)
|
Jiifays
|
Dhabayn
|
-
|
-
|
Jiifaysm
(-san) < (-son)
|
Dhabayn Dhaxe ah
|
II
|
|||
Jiifaysii (-ii) (sii)
|
Jiifaysiiya
|
Jiifayaysiis
|
Dhabayn Sababe ah
|
-
|
-
|
Jiifaysiism
(-san) < (-son)
|
Dhabayn Dhaxe ah
|
III
|
|||
Jiifayso
|
Jiifaysada
|
Jiifaysad
|
Dhabayn Naftii-u-yeele ah
|
-
|
-
|
Jiifaysam
(-san) < (-son)
|
|
Jiifaysiso
|
Jiifaysisada
|
Jiifaysisad
|
Dhabayn Naftii-u-yeele ah
|
-
|
-
|
Jiifaysism
(-san) < (-son)
|
|
Jiifaysiiso
|
Jiifaysiista
|
Jiifaysiisad / Jiifaysiist
|
Dhabayn Naftii-u-yeele ah
|
-
|
-
|
Jiifaysiism:
(-san) < (-son)
|
Dhabayn Dhaxe ah
|
Codadka falalka «ah» ku salaysan waxay u qaybsamaan labo:
codka «haw» ee cod «dhaxe» ah siiya jiridda falka, taas waa in yeeleha uu u maro
ficilkiisa layeele-ahaan oo wuxuu yeeshaa cod «naqosho» ah iyo codka falka
«hay» ee uu siiyo jiridda falka inuu magacyada iyo tilmaamaha u baddalo ficil ama
u dhabeeyo ficil-ahaan, codkaasna waxaa lagu magacaabaa cod «dhabayn» ah oo
sababe ah. Dhawaaqa jiridda «hawd» wuxuu isku baddali karaa «haad ama hood»
sida «ahaad iyo ahood», dhawaaqa jiridda «hawn» ee qofka 1aad wadarta ah oo
naqoda masdarka falalkan wuxuu isku baddali karaa «haan ama hoon»; dhawaaqa ee
jiridda amarka ah iyo qofafka 1aad iyo 3aad labka ah «hay», wuxuu isku baddalaa
«heey» sida «aheey / aheeya» iyo «jiifeey / jiifeeya». Magaca jiridda codka
noqoshada waa jiridda qofka 1aad iyo qofka 3aad «ahawdka / ahaadka / ahoodka»; magaca
falka codka dhabaynta jiridda «s» sidadta waa qofka labaad «ahayska /
jiifayska». Gabogabays ahaan, wuxuu Soomaaligu leeyahay labo cayn ee cod ah oo
isku barbardhigan, waa codka faacilka ah (active voice) iyo codka dhaxe (middle
voice). Codka fal-korarka 1aad wuxuu isu baddalaa dhabayn sababeha ah (II)
(factitive); codka kale ee u barbardhigan faacilka waa codka dhaxe (middle voice),
codka dhaxe waxaa kaloo laga helaa fal-korarka 2aad (III) ee leh codka
naftii-u-yeele ah (autobenefactive); afka Soomaaliga ma qabo yeeleha gadisan
(passive voice).
Isrogrogga
Lawxa 7
Diidmada habka amarka
|
|||
Jiridda amarka
|
|||
Madax
|
Amar
(Adiga)
+ in
|
Amar
(Adinka / Idinka)
+ ina
|
Jiridda / Masdarka falkaaliyeha
|
Ha
|
Jiifin (I B)
|
Jiifina
|
Jiif
|
Jiifmin (I T)
|
Jiifmina
|
Jiifm
|
|
Jiifinin (II B)
|
Jiifinina
|
Jiifin
|
|
Jiifsiinin (II T)
|
Jiifsiinina
|
Jiifsiin
|
|
Jiifanin (III B)
|
Jiifanina
|
Jiifan
|
|
Jiifsanin (III T)
|
Jiifsanina
|
Jiifsan
|
|
Jiridaha [ah + (hawn / hayn)] ku dibkaban
|
|||
Ha
|
Ahawnin / ahaanin (I)
|
Ahawnina / ahaanina
|
Ahawn
(ahaan / ahoon)
|
Ahaynin (II)
|
Ahaynina
|
Ahayn
|
|
Ha
|
Jiif + ahawn
Jiifawnin (Jiifoonin)
|
Jiifawnina
(Jiifoonina)
|
Jiifawn
(Jiifoon)
|
Jiif + ahayn
Jiifaynin
|
Jiifaynina
|
Jiifayn
|
|
Lawxa 8
Hab tabineed
|
|||
Weer madaxbanaan
|
|||
Muuqaal sacodto ah
|
|||
B
|
|||
M.yaal
|
Madax
|
M.yaal dhidban
(fal ah)
|
Fal
(-a; -o)
|
Aniga
|
Baa / Ayaa
Waxa
Waxaa
|
-
|
Jiifa / Jiifo
|
Adiga
|
-
|
Jiifta / Jiifto
|
|
Asaga / Isaga
|
-
|
Jiifa / Jiifo
|
|
Ayada / Iyada
|
-
|
Jiifta / Jiifto
|
|
Anaga / Inaga
|
-
|
Jiifna / Jiifno
|
|
T
|
|||
M.yaal
|
Madax
|
M.yaal dhidban
|
(-aa; -o; -i)
|
Aniga
|
Baa / Ayaa
Waxa
Waxaa
|
aan
|
Jiifaa / Jiifo
|
Adiga
|
aad
|
Jiiftaa / Jiifto / Jiiftid
|
|
Asaga / Isaga
|
ay
|
Jiiftaa / Jiifto
|
|
Ayada / Iyada
|
uu / la
|
Jiifaa / Jiifo
|
|
Anaga / Inaga
|
aynu / aan
|
Jiifnaa / Jiifno
|
|
Adinka / Idinka
|
aydu / aad
|
Jiiftaan / Jiiftiin
|
|
Ayaga /
|
ay
|
Jiifaan
|
|
Magaca falka
|
Magaca yeeleha
|
Masdarka falkaaliyeha
|
Masdarka hoosjoogga
|
Jiif [Jiifka]
|
Jiife [Jiifeha] / Jiifto [Jiiftada]
|
Jiifi
|
Jiifid [Jiifidda]
|
Qaybta hore (B) waa weer hulan (cleft sentence), oo ka
dhaca qura weerta diiradiyeyaasha madaxa u ah, taas waa inay diiradiyeyaasha diiradinaya
yeeleha ay kala hulaan (ay kala go’shaan) yeeleha diiradaysan ee ah yeele
dahsoon (agent) iyo falkiisa; falalkan ma qabaan wax wadar ah ee waa tiro kali
uun ah, wuxuuna falka qaadtaa had iyo jeer jinsiga labka ah. Shaqalka falka ku
dibkaban ee matala muuqaalka sacodtada ah iyo habka tabineed wuxuu naqodaa «-a»
oo ah yeeleha ka go’an ama ka hulan yeeleha dahsoon ee mawduuca (yeeleha
diiradaysan), ama «-o» oo ah yeeleha ku diiradaysan layeeleha (ama ku saabsan
layeeleha). Qaybta danbe (T), goorta weerta diiradiyeyaashiisu ay ku
diiradaysan yahiin layeeleha, waxay keentaa in magac-u-yaalka yeeleha dhidban
loo adeegsado yeele ahaan, sidaasna falka wuxuu kali kali ugu aadan yahay
yeeleha magac-u-yaalka ah, ha naqodto jinsi ahaan ama tiro ahaan; shaqalada ku
dibkaban falka ee matala muuqaalka sacodtada ah iyo habka tabineed, waxay
qaadtaan «-aa» oo ah yeeleha falka (ee raacsan ama la jira yeeleha dahsoon) ama
yeeleha magac-u-yaalka falka raacsan, «-o» ee ah yeeleha ku diiradaysan
layeeleha, «-i» oo ah yeeleha ficilka ku diiradaysan oo qaadta qofka labaad
qura ee kali iyo wadar.
Lawxa 9
Hab tabineed
|
||
Weer madaxbanaan iyo weer hoosjoog ah
|
||
Muuqaal sacodta ah
|
||
M.yaal
|
M.yaal dhidban (fal ah)
|
Fal
|
Aniga
|
aan
|
Jiifay
|
Adiga
|
aad
|
Jiiftay
|
Asaga / Isaga
|
uu / la
|
Jiifay
|
Ayada / Iyada
|
ay
|
Jiiftay
|
Anaga / Inaga
|
aynu / aan
|
Jiifnay
|
Adinka / Idinka
|
aydu / aad
|
Jiiftayn
|
Ayaga / Iyaga
|
ay
|
Jiifayn
|
Lawxa 9, wuxuu ku wada matalaa weeraha kala duwan ee
muuqaalka gabogabaysan wada hal «-ay» ee aminka tagtada ah.
Lawxa 10
Diidmada hab tabineed
|
|||
Weer madaxbanaan iyo weer hoosjoog ah
|
|||
Muuqaal sacodto ah
|
|||
M.yaal
|
Madax
|
M.yaal dhidban
(fal ah)
|
Fal
(-o; -i)
|
Aniga
|
Ma
|
aan
|
Jiifo / Jiifi
|
Adiga
|
aad
|
Jiifto / Jiiftid
|
|
Asaga / Isaga
|
uu / la
|
Jiifo
|
|
Ayada / Iyada
|
ay
|
Jiifto
|
|
Anaga / Inaga
|
aynu / aan
|
Jiifno
|
|
Adinka / Idinka
|
aydu / aad
|
Jiiftaan / Jiiftiin
|
|
Ayaga / Iyaga
|
ay
|
Jiifaan
|
|
Muuqaal gabogabaysan ah
|
|||
Aniga
|
Ma
|
aananin
|
Jiifin
|
Adiga
|
aadanin
|
Jiifin
|
|
Asaga / Isaga
|
uunanin / uusanin
|
Jiifin
|
|
Ayada / Iyada
|
ayanin / aynanin
|
Jiifin
|
|
Anaga / Inaga
|
aynunanin / aanunanin
|
Jiifin
|
|
Adinka / Idanka
|
aydunanin
|
Jiifin
|
|
Ayaga / Iyaga
|
ayanin / aynanin
|
Jiifin
|
|
Madaxa weerta diidmada, aminkuu yahayba, waa «ma», oo
tilmaama habka tabineed ee diidmada. Falka sacodtada ah ee weerta diidmada waxa
uu kaga duwan yahay falka sacodtada ah ee weerta tabineed waa in shaqalada
falka weerta diidmada qaadto ay yahiin «-o» oo falalka tirada kaliga ah qaadta
iyo «-i» oo sida weerta tabineed ay falalka tirada labaad qaadtaan laakiin
waxaa u dheer weerta diidmada inuu qofka 1aad isagana «-i» qaadto. Falalka
muuqaalka gabogabaysan ee tagtada ah, waxay dhamaan ku wada dhamaadaan «-in». Goorta
magaca ama m.yaalka uu yahay layeele, waxaa la adeegsadaa m.yaalka dhidban ee
yeeleha falka. Hadduu falka yahay falka salka ah, waxaa la adeegsadaa jiridda
qofka 1aad iyo qofka 3aad labka ah oo la raaciyo «-in», hadduu yahay falka korarka,
waxaa la adeegsadaa masdarka falkaaliyeha oo la raaciyo «-in». M.yaalka diidmada ee «aan» waa doorasho, waxaa la hor
dhigi karaa m.yaalka dhidban ee falka: «ma aanaananin jiifin, ma aanaadanin
jiifin, ma aanaynanin jiifin» oo loo soo gaabin karaa «ma aanaan jiifin, ma
aanaad jiifin, ma aanay jiifin» ama waa la dib dhigi karaa: «ma aanaananin
jiifin, ma aadaananin jiifin, ma aynaananin jiifin».
Lawxa 11
Weerta tixraaca
|
|||
Habka tabineed
|
|||
Muuqaalka sacodtada ah
|
|||
Magac / M.yaal
|
Madax
|
M.yaal dhidban
(fal ah)
|
Fal
(-a; -aa; -o; -i)
|
Magac / Aniga
|
(oo / ee)
|
-
|
Jiifa / Jiifaa / Jiifo
|
Magac / Adiga
|
-
|
Jiifta / Jiiftaa / Jiifto / Jiiftid
|
|
Magac / Asaga / Isaga
|
-
|
Jiifa / Jiifaa / Jiifo
|
|
Magac / Ayada / Iyada
|
-
|
Jiifta / Jiiftaa / Jiifto
|
|
Magac / Anaga / Inaga
|
-
|
Jiifna / Jiifnaa / Jiifno
|
|
Magac / Adinka / Idinka
|
-
|
Jiiftaan / Jiiftiin
|
|
Magac / Ayaga / Iyaga
|
-
|
Jiifaan
|
|
Diidmada weerta tixraaceed (joogto iyo tagto)
|
|||
Magac / M.yaal
|
(oo / ee)
|
aananin
|
Jiifin
|
Diidmada diiradiyeha (joogto iyo tagto)
|
|||
Magac / M.yaal
|
Baa / Ayaa
Waxa
Waxaa
|
aananin
|
Jiifin
|
Weerta tixraaceed, madaxa ee weerta waa magaca falku ka
baxinayo faahfaahin; goorta magac-u-yaal la adeegsado xiriiriyeha (oo / ee)
wuxuu naqodaa waajib. Shaqalada falka waa «-a, -aa, -o, -i». Goorta la
adeegsado magac (qodab iyo qodab la’aanba) oo ah yeele ama layeele, xiriiriyeyaasha
(oo / ee) waajib ma ahaanin. Hadduu magaca ama magac-u-yaalka yahay yeele, ma
loo baahno adeegsashada magac-u-yaalka dhidban ee yeeleha falka, laakiin hadduu
yahay layeele magac-u-yaalka dhidban ee falka waa waajib; sidaas oo kale waa
diiradiyeha diidmada ee «baa / ayaa».
Lawxa 12
Isrogrogga dirka II
|
||
Muuqaalka sacodtada ah
|
||
M.yaalka
|
M.yaalka dhidban (falka)
|
Fal (-aa, -i, -o)
|
Aniga
|
aan
|
Jiifiyaa / Jiifshaa
|
Adiga
|
aad
|
Jiifisaa / Jiifisid
|
Asaga / Isaga
|
uu
|
Jiifiyaa / Jiifshaa
|
Ayada / Iyada
|
ay
|
Jiifisaa
|
Anaga / Inaga
|
aynu / aan / aanu
|
Jiifinaa
|
Adinka / Idinka
|
aydu / aad
|
Jiifisaan / Jiifisiin
|
Ayaga / Iyaga
|
ay
|
Jiifiyaan / Jiifshaan
|
Lawxa 13
Isrogrogga dirka III
|
||
Muuqaalka sacodtada
|
||
M.yaal
|
M.yaal dhadban (fal)
|
Fal (-aa, -o, -i)
|
Aniga
|
aan
|
Jiifadaa / Jiiftaa
|
Adiga
|
aad
|
Jiifadtaa / Jiifadtid
|
Asaga / Isaga
|
uu
|
Jiifadaa / Jiiftaa
|
Ayada / Iyada
|
ay
|
Jiifadtaa
|
Anaga / Inaga
|
aynu / aan / aanu
|
Jiifanaa
|
Adinka / Idinka
|
aydu / aad
|
Jiifadtaan / Jiifadtiin
|
Ayaga / Iyaga
|
ay
|
Jiifadaan / Jiiftaan
|
Lawxa 14
Isrogrogga dirka IJ
|
||
Muuqaalka sacodtada
|
||
M.yaal
|
M.yaal dhidban (fal)
|
Fal
|
Aniga
|
aan
|
Jiifmaa
|
Adiga
|
aad
|
Jiifantaa / Jiifantid
|
Asaga / Isaga
|
uu
|
Jiifmaa
|
Ayada / Iyada
|
ay
|
Jiifantaa
|
Anaga / Inaga
|
aynu / aan / aanu
|
Jiifanaa
|
Adinka / Idinka
|
aydu / aad
|
Jiifantaan / Jiifantiin
|
Ayaga / Iyaga
|
ay
|
Jiifmaan
|
Lawxa 15
Masdarada
|
||
Amar / Jirid
|
Masdarka falkaaliyeha
|
Masdarka hoosjoogga
|
I
|
||
Jiif (B)
|
Jiifi
|
Jiifid (da)
|
Jiifm (J)
|
Jiifmi
|
Jiifmid (da)
|
II
|
||
Jiifi (B)
|
Jiifin
|
Jiifin (ta)
|
Jiifismi (J)
|
Jiifismin
|
Jiifismin (ta)
|
Jiifisii (T)
|
Jiifsiin
|
Jiifsiin (ta)
|
Jiifisiismi (J)
|
Jiifisiismin
|
Jiifisiismin (ta)
|
III
|
||
Jiifo (B)
|
Jiifan
|
Jiifasho (da)
|
Jiifman (J)
|
Jiifman
|
Jiifmasho (da)
|
Jiifiso (T)
|
Jifisan
|
Jiifisasho (da)
|
Jiifisan (J)
|
Jiifisman
|
Jiifismasho (da)
|
Jiifso (T)
|
Jiifsan
|
Jiifsasho (da)
|
Jiifsan (J)
|
Jiifsaman
|
Jiifsamasho (da)
|
Masdarka falkaaliyeha ee falalka salka (I), wuxuu ku
salaysan yahay jiridda salka ee qofka 1aad iyo qofka 3aad oo raacsan «i»,
tusaale: «jiif + i», masdarka falkaaliyeha ee fal-korarka 1aad (II) wuxuu ku
salaysan yahay isla jiridda korarka ee qofka 1aad wadarta ah, masdarka
falkaaliyeha ee fal-korarka 2aad (III) wuxuu ku salaysan yahay isla jiriddaas
ee qofka 1aad wadarta ah. Masdarka hoosjoogga salka (I), wuxuu ku salaysan
yahay qofka 2aad ee jiridda sababeha ah, kan fal-korarka 2aadna (II) wuxuu ku
salaysan yahay qofka 1aad wadarta ah ee isla jiriddaas, kan codka naftii-u-yeeleha
lehna (III) wuxuu ku salaysan yahay qofka 1aad iyo 3aad labka ah ee jiridda sababeha
ee dhawaaqa (-iy = sh) leh ee raacsan «o».
Lawxa 16
Falka «ah»
|
||
M.yaal
|
Muuqaal
|
|
Sacodto
|
Gabogabaysan
|
|
Amin
|
||
Joogto
|
Tagto
|
|
Kali: Ah + (HaHW)
Ah + (HayW)
|
Kali: Ah + [(HaaHW) / (HaHW)]
|
|
aan
|
Ahay (ahhayø)
|
Ahaa (ahhaa)
|
aad
|
Tahay (ahhayt)
|
Ahayd (ahhayd)
|
uu / la
|
Yahay (ahhayy)
|
Ahaa (ahhaa)
|
ay
|
Tahay (ahhayt)
|
Ahayd (ahhayd)
|
aynu / aan
|
Nahay (ahhayn)
|
Ahayn (ahhayn)
|
Wadar:
Ah + (HaaHW)
Ah + (HiinW)
|
Wadar:
Ah + [(HaaHW) / (HaHW)] + HaHW
|
|
aydu / aad
|
Tahiin (ahhiint)
|
Ahaydayn (ahhaydayn)
|
ay
|
Yahiin (ahhiiny)
|
Ahaayayn (ahhaayayan)
|
Lawxa 17
Falka «hay»
|
||
M.yaal
|
Muuqaal
|
|
Sacodto (-a, -aa, -o, -i)
|
Gabogabaysan (-ay)
|
|
Amin
|
||
Joogto
|
Tagto
|
|
Kali
|
||
[HaHW = HayW]
|
[Haa(HW)] / [HaHW ]
|
|
Aniga
|
Hay
|
Hayay
|
Adiga
|
Hays / Hayd
|
Haysay / Hayday
|
Asaga / Isaga
|
Hay
|
Hayay
|
Anaga / Inaga
|
Hayn
|
Haynay
|
Wadar
|
||
[HaHW + (H)aa(H)W]
|
[Haa(HW) + (H)aHW] / [HaHW + (H)aHW]
|
|
Adinka / Idinka
|
Haysaan / Haydaan
|
Haydayn
|
Ayaga / Iyaga
|
Hayaan
|
Haayayn
|
Falalka isrorogga sida falka «hay» leh,
waxaa ka mid ah: day (dayid), fay (fayid), daay (daayid), laay (laayid).
|
||
Lawxa 18
Ir-
|
||||
M.yaal
|
Muuqaal
|
|||
Yeeleha mawduuca
|
Yeeleha dhidban
|
Sacodto
|
Sacodto / gabogabaysan
|
|
Tiro: Kali
|
Tiro: kali / wadar
|
|||
Jirid 1a
[ir + Haa(HW)]
|
Jirid 2
[ir + HaaHW]
Iraahd: qofaf falka oo dhan.
Iraahn: (wadarta qofka 1aad kaliya)
|
|||
(-a, -aa, -o, -i) / (-ay)
|
||||
Aniga
|
aan
|
Iraa
|
Iraahd
|
|
Adiga
|
aad
|
Tiraa
|
Tiraahd
|
|
Asaga / Isaga
|
uu / la
|
Yiraa
|
Yiraahd
|
|
Ayada / Iyada
|
ay
|
Tiraa
|
Tiraahd
|
|
Anaga / Inaga
|
aynu / aan
|
Niraa
|
Niraahn
|
|
Muuqaal gabogabaysan
|
||||
Tiro: kali
|
||||
Jirid 1a
[ir + Haa(HW)]
|
||||
Aniga
|
aan
|
Iri
|
||
Adiga
|
aad
|
Tiri
|
||
Asaga / Isaga
|
uu / la
|
Yiri
|
||
Ayada / Iyada
|
ay
|
Tiri
|
||
Anaga / Inaga
|
aynu / aan
|
Niri
|
||
Ir-
|
||||
Masdarada hoosjoogga
[Ir + HaaH(W)] / [Ir +HaaHW]
|
||||
Iraahid /Iraahin / [ Iraahasho /
Iraahsasho]
|
||||
Or-
|
||||
Masdarka Falkaaliyeha
[Or + Ha(H)W]
|
Magaca Falka
Or + [HaH(W)] / [HaaH(W)]
|
|||
Oran
|
Orah / Oraah
|
|||
Lawxa 19
Im-
|
|||
Amar
|
|||
Imaw [Im + (HaHW)] = [im +
(H)aW(W)]
|
|||
Muuqaal
|
|||
Yeeleha mawduuca
|
Yeeleha dhidban
|
Sacodto / gabogabaysan
|
Gabogabaysan
|
Tiro: kali / wadar
|
Tiro: kali
|
||
Jirid 1
[Im + HaHW] = [Im + (H)aWD] / [Im + (H)aWN]
|
Jirid 2
[Im + HaHW] = [Im + (H)i(H)D]
|
||
(-a, -aa, -o, -i) (-ay)
|
|||
Aniga
|
aan
|
Imawd / Imaad
|
Imid
|
Adiga
|
aad
|
Timawd(t) / Timaad(t)
|
Timid
|
Asaga / Isaga
|
uu / la
|
Yimawd / Yimaad
|
Yimid
|
Ayada / Iyada
|
ay
|
Timawd(t) / Timaad(t)
|
Timid
|
Anaga / Inaga
|
aynu / aan
|
Nimawn / Nimaan
(Nimawdn / Nimaadn)
|
Nimid
|
Lawxa 20
Awl (aal / ool)
|
|||
Muuqaal sacodtada ah
|
|||
Yeeleha mawduuca
|
Fal
(-a, -o, -ø)
|
Yeeleha dhidban ee falka
|
Fal
(-aa, -o, -i, -ø)
|
Tiro: kali
|
Tiro: kali / wadar
|
||
Aniga
|
Aala / Aal
|
aan
|
Aalaa / Aalo / Aal
|
Adiga
|
Taala / Taasha / Taalo / Taasho / Taal
|
aad
|
Taalaa / Taashaa / Taalo / Taasho /
Taalid / Taashid / Taal
|
Asaga / Isaga
|
Yaala / Yaal
|
uu / la
|
Yaalaa / Yaalo / Yaal
|
Ayada / Iyada
|
Taala / Taasha / Taalo / Taasho / Taal
|
ay
|
Taalaa / Taashaa / Taalo / Taasho /
Taal
|
Anaga / Inaga
|
Naala / Naal
|
aynu / aan
|
Naalaa / Naalnaa / Naal
|
aydu / aad
|
Taashaan / Taashiin
|
||
Ayaga / ay
|
Yaalaan / Yaaliin
|
||
Falka «Aqawn» (aqaan / yaqaan) wuxuu isrogroggiisa la mid yahay falka
«Awl» (aal / yaal).
|
|||
Lawxa 21
Awl (aal / ool) / Ayl (iil)
|
|||
Muuqaal gabogabaysan ah
|
|||
Awl (aal / ool) (-ay)
|
Ayl (iil) (-ø; -ay)
|
||
M.yaal
|
Fal
|
M.yaal
|
Fal
|
Aniga / aan
|
Aalay
|
Aniga / aan
|
Iil / Iilay
|
Adiga / aad
|
Taalay / Taashay
|
Adiga / aad
|
Tiil / Tiilay / Tiishay
|
Asaga / Isaga / uu
|
Yaalay
|
Asaga / Isaga / uu
|
Yiil / Yiilay
|
Ayada / Iyada / ay
|
Taalay / Taashay
|
Ayada / Iyada / ay
|
Tiil / Tiilay / Tiishay
|
Anaga / Inaga / aynu / aan
|
Naalay / Naalnay
|
Anaga / Inaga / aynu / aan
|
Niil / Niilay / Niilnay
|
Muuqaalka sacodtada ah ee: (aal /
yaal) iyo muuqaalka gabogabaysan ee: (iil / yiil), muuqaalka wuxuu ku yaalaa
falka gudahiisa, dartaasina uma baahno dibkabka muuqaalka ee naqoda: (-ø).
Taalt = Taash
|
|||
Habka idanka
Hababkaynu kor ku soo sheegnay waa habka amarka iyo
tabinta, waxaa jira ee kale habka idanka ee ah hab amar dadban ee iskiisa u
taagan, ee qof dahsoon hoosjoog u ah ee uu yeelehu ee qofka 1aad (kali / wadar)
idanka waydiisto, qofka labaad (kali / wadar) waa qofka la siiyo idanka, kan
qofka 3aadna (kali iyo wadar) qofka idanka la siinayo waa qof 3aad ee qofka
lala hadlayo lagu siinayo. Adeegsashada labaad waa xiisaynta qabashada ficilka
iyo isdhiiragalinta ama isudhiiragalinta qabashada ficilkaas ee qofafka 1aad
(kali / wadar). Qofka 1aad (kali / wadar) iyo qofka 3aad (kali / wadar) waxaa
loo adeegsan karaa isagoonan baddalmin naxwe-ahaan iyo macne-ahaan ee uu qofku
sida rabitaankiisa ah sheega «Ilaah ha caafimaadsho», «aynu guulaysano!»,
sinnaba ma u aho falkan habka dhacidda dooran ama habka doorka (optative) ee
had iyo jeerse waa habka idanka (jussive).
Lawxa 22
Habka Idanka
|
|
Muuqaalka sacodtada qura
|
|
Magac-u-yaalka dhidban ee yeeleha
|
Falka (-aa; -o; -i)
|
aan
|
Jiifaa / Jiifo
|
aad
|
Jiiftaa / Jiifto / Jiiftid
|
ha
|
Jiifaa / Jiifo
|
ha
|
Jiiftaa / Jiifto
|
aynu / aan
|
Jiifnaa / Jiifno
|
aydu / aad
|
Jiiftaan / Jiiftiin
|
ha
|
Jiifaan
|
Lawxa 23
Diidmada Habka Idanka
|
||
Muuqaalka sacodtada qura
|
||
Madaxa
|
Magac-u-yaalka dhidban
|
Falka
|
Yaa
|
aananin
|
Jiifin
|
aadanin
|
Jiifin
|
|
uunanin / uusanin
|
Jiifin
|
|
aynanin / ayananin / aysanin
|
Jiifin
|
|
aynunanin / aynanin / aananin
|
Jiifin
|
|
aydunanin / aydananin / aadanin
|
Jiifin
|
|
aynanin / ayananin / aysanin
|
Jiifin
|
|
Soomaaliga waa salka
Afku waa
dhismo xeer ah, sida xeer walbana, afku wuxuu leeyahay hab ama si uu ku muujiyo
salka xeerkaas. Xeerkaasna wuxuu ku salaysan yahay sadex shibane sal ah iyo
shaqal: «H», «Y» iyo «W», iyo shaqalka gaaban «a» ama dheer «aa». Sidaasna,
xeerku wuxuu yahay «HaHW / HaaHW», kan shaqalka dheer wuxuu ku dhisan yahay kan
shaqalka gaaban «Ha - aHW» ee falka «ah» si cad looga arki karo, «Ha(H)W» waa
amarka falka «ah» raaca «ah + haw», hadduu «y» ka soo baxo «h»da ee falka «ah» ee
«HaHW» wuxuu naqodaa falka «Hay(W)» ee raaca falka ah «ah + (h)ay» ama loo
dhahi karo «ah(h)eey», labadan amar waxay falka «ah» ee xaaladeed (stative) ka
dhigaan fal ficileed (dynamic), «ah + hay(w)» «w»da waa qofka falka oo falalka
horkabka ah «øahay», inkastoo loo aqriyo qofka hor-ahaan jirid-ahaanse qofka
waa dibkab «ahhayø» sida falka «hayW» u tilmaamo, kuwa dibkabka ahna waxaa loo
aqriyaa dibkabkiisa «ahhawd» ee «ah + HaHW = HaWT= ahhawd» ee qofka 1aad iyo
sadexaad ee labka «waan ahhawdaa» ama qofka 2aad iyo sadexaad ee dhadigga ah
«ahhays», «way ahhaysaa»;
Lawxa 24
Xeerka Afka
|
||||
HaHW /
HaaHW
|
||||
HaH / HaaH
|
W
|
|||
Amar
|
Qof
(Jiridda)
|
|||
Naf
(Caalam)
|
Laf
(Udubdhaxaad)
|
|||
Muuqaal
|
||||
Ha / Haa
|
aH
|
|||
Sacodto
|
Gabogabaysan
|
|||
Amin
|
||||
Joogto
|
Tagto
|
|||
Kali
[Ha(H)W / Haa]
|
Wadar
[Haa(H)W]
|
Kali (aH)
|
Wadar (aHW)
|
|
-a; -aa;
-o; -id
|
-aan;
-tiin; -iin
|
-ay
|
-ayn
|
|
Cod
|
||||
Ficil (Ha)
|
Jirid (W)
|
|||
Cod Dhaxe
|
Cod Dhaxe
|
|||
Sababe
|
Naftii-u-yeele;
Isuyeele
(Dheefe) /
Naqosho
|
Sababe
|
Naftii-u-yeele / Naqosho
|
Cod Dhaxe
|
-í; -íi;
-síi
|
-ó / -àw
|
-ís; -íis;
-síis
|
-ód; -ón /
-àwd(-àwb); -àwn
|
-án; -ám
|
«Ha»da waxay matashaa aminka joogtada / muuqaalka sacodtada iyo ficilnimada
ama amarka falka «ahhays + Ho(HW) = ahhayso» oo naqoda jiridda falka ee qofka
1aad iyo 3aad labka: «ahhays + Ho(H)T = ahhaysad» ama qofka 1aad wadarta ah:
«ahhays + (H)o(H)N = ahhaysanaa» ee codka naftii-u-yeeleha ah, ama qofka labaad
iyo qofka 3aad dhadigga «ahhays + (H)o(H)T + (HaH)T = ahhaysadt» iyo muuqaalka
sacodtada ah (imperfective aspect) iyo tirada: «ahhays + (H)o(H)T + (H)aa(H)N =
ahhaystaan»; meesha «aH»da ay matasho falka xaaladeed ama muuqaalka gabogabaysan
(perfective aspect): «ahhays + (H)o(H)T + (H)aY(W) = ahhaysaday / ahhaystay» oo
qofka 1aad iyo 3aad labka ah, «ahhays + (H)o(H)T +(H)aYN = ahhaysadayn /
ahhaystayn»; ma aho dhismaha inuu naqodo mucaqqad sida qurabka dhamaystireha ah
«(H)i(H)N = in»; qodabka (-ha) wuxuu sal u yahay qodabada kale «Ha(HW)» wuxuu
naqodaa qodabka labka ah «Ka(HW)» iyo qodabka dhadigga ah «Ta(HW)» oo
magac-u-yaalada «Ku(H)W + Ho(HW) = kuwo», «Ku(H)W + Ha(HW) = kuwa»; iyo
magac-u-yaalka sadexaad ee habka idaneed (jussive mode / modus) «Ha(HW)».
Xeerkan waxaa laga samayn karaa falka (jirid + isrogrog), magaca, tilmaanta
(sifada), falkaabka, qurabka; waa xeerka ee afka oo dhan uu ku dhisan yahay.
Afafka Kuushka ah ee nala wadaaga qaababka jiridda falka, sida Oromada ama
Cafarta (Kuushka Bariga ee ah afka ugu kaydsi badan), xattaa kuwa Soomaaliga u dhaw sida Rendiile oo leh
falka «ah» isrogroggiisa kaliya waxaa ka maqan sida falalka iyo magacyada
Soomaaliga ay yahiin, oo dhamaan siday isula falgalaan tilmaama falka iyo
weerta xeerka ay ku salaysan yahiin «HaHW / HaaHW» ee falalka «ah», «hay» iyo
«haw» ah (inkastoo kan danbe uusan ahaynin fal iskiisa u taagan) uu xeerkaas ku
salaysan yahay. Tan waxay cadaysaa in afka Soomaaliga uu yahay af kaydsaday
salkiisa, oo ahaynin kaliya sal ay ka soo burqadayn afafka Kuushka bal xattaa afafka Afro-Aasiyada oo dhan.
Afafka Kuushka
Afro-Aasiyada
waa bah afaf ah oo ku kala fidsan Waqooyiga Afrika, Bariga Afrika, Saaxil iyo
Bariga Dhaxe; waxay u kala qaybmaan: Afafka Kuushka, Afafka Omatiga, Afafka
Saamiga, afafka Masaarida – iyo waxii ka soo farcamay sida Afka Dimootikiga iyo
Afka Kubtiga –, Afafka Amaaziigga (Afafka Berberka) iyo Afafka Jaadiga.
Afafka
Kuushka, waxay u kala qaybmaan afar koox wayn ah. Koox walba waxay wadaagaan
erayo u gaar ah iyo naxwe u gaar ah, sidoo kale dhamaan waxay erayada u wada
wadaagaan siday ugu dhaw yahiin asalkay ka soo farcamayn, laakiin waxaa jira
qaar erayo ah oo ay dhamaan wadaagaan, ka soo qaad erayga (il / isha), Kuushka
Dhaxe:afka Awngi (il / ill), afka Bilin (‘el / ‘il / ‘ayl / il), afka Khamir
(il / el), afka Khamtanga (el), afka Kulisi (il); Kuushka Bariga ee Dhulalka
Sare: afka Sidaama (illee), afka Darasa (ille), afka Hadiyya (illi), afka Alaba
(ille), afka Burji (ille), afka Kambaata (ille); Kuushka Koonfurta: afka Iraqw
(ila), afka Alagwa (ila), afka Burunge (ila); Kuushka Bariga ee Dhulalka Hoose:
afka Oromo (ijá) waa dhawaaq ka soo jeeda (ilta = isha) sida looga arki karo
afkay isku bah yahiin ee ah afka Konso (ilta); afafka Omo-Tana ee ka mid ah
afafka Kuushka Bariga ee Dhulalka Hoose: afka Bayso (il / ili), afka Dhaasanaq
(iil), afka Arbore (kali: il / wadar: indhá), afka Soomaaliga, kali: il (isha)
/ wadar: ilal (ilasha), ilo (ilaha); indhó (indhaha).
Xagga kala
horaynta magacyada, afafka Kuushka labay u kala qaybmaan, Kuushka Dhaxe,
Kuushka Bariga ee Dhulalka Sare, iyo Saaho iyo Cafar (Kuushka Dhulalka Hoose)
waxay u dhisan yahiin «faahfaahiyeha (modifier) + madaxa». Afafka Kuushka
Bariga ee Dhulalka Hoose iyo afafka Kuushka koonfureed, waxay u dhisan yahiin
«madax + faahfaahiye», tifaftireha tirada Soomaaliga waa afka kaliyay tiradu
hormarto, sababtu waa inuu magaca tirada madax yahay (kan la faahfaahinaya) oo
magaca faahfaahiyeha ah uu yahay tilmaan (sagaal guri ah) oo si haboon ah u
raacsan xeerka (madax + faahfaahiye); afafka Kuushka Koonfureedna,
layeeleyaasha way ka hormari karaan falka ama way ka dib mari karaan, weerta
hoosjoogga way ka dibmartaa weerta madaxbanaan, afka Soomaaliga inta ku dhidban
madaxa weerta iyo falka waxay iskugu xigaan: yeele, layeele, dibyaalo
(postpositions), falkaabyo, kadibna falka; magacyada iyo magac-u-yaalada
madaxbanaan (ha ahaadaan, yeele ama layeele) waxaa laga heli karaa horta madaxa
weerta, inta u dhaxaysa madaxa iyo falka iyo falka gadaashiisa; falka
tixraaceed iyo falka hoosjoogga waa ka hormari karaan falka aasaaska ama way ka
dibmari karaan.
Xagga falka,
afka Soomaaligay ku salaysan yahiin, kalkay naqodto qofka falka waxay leeyahiin
falal horkab ah (kali, 1: ø-; 2: t-; 3L: y-; 3Dh: t-; 1W: n-) iyo falal dibkab
ah (kali, 1: -ø; 2: -t; 3L: -ø; 3Dh: -t / wadar, 1: -n; 3: -n), afafka Kuushka
Koonfureed ma qabaan qofka horkabka, dibkabkana waxaa ka soo haray qofka labaad
iyo qofka 3aad dhadigga (-t, -id), inkastay qaar si dhan u muujinin. Inta badan
waxay qabaan muuqaalka sacodtada (imperfective aspect) oo afafka Kuushka Bariga
ee Dhulalka Hoose yahay shaqalkiisa inta badan «-a» ee falka aasaaska, laakiin
qaar ka mid ah afafka Omo-Tana sida afka Rendiile iyo afafka Oramada la bah ah wuxuu
falka tixraaceed iyo falka hoosjoogga ku dhamaadaa «-o» oo ay qaar u baddalmayn
«-u» iyo muuqaalka gabogabaysan (perfective aspect) oo afafka Dhulalka Hoose
yahay «-i» oo inta badan u baddalmay «-e» goorta laga reebo lahjad ee afka
Konso oo sida Soomaaliga ah «-ay», labada muuqaal waxay ku kala aadan yahiin
aminka joogtada iyo kan tagtada, aminada iyo muuqaalada kale waxay kula
sameeyaan falkaaliyeha. Codka falka, sida Soomaaliga ee lagu cadeeyo amarka ma qabaan,
waxay jiridda salka ku daraan (-s, -is, -siis) ee xagga sababeha (causative), sababta
(-s, -is) ee afafka Kuushka ay u yahiin falal soo gudbiya yeele «gudbe» ah, meeshuuna
(-siis) soo gudbiyo yeele gudbe ah ama cod dhinac istaajiya yeeleha falkaas ee ka
dhiga sababeha ficilkaas (sababehan amarka falka baa looga dareemi karaa
Soomaaliga isagoo ah «yeeleha dahsoon» ee amarka baxiya) ee ku sababa yeele
kale inuu isla ficilkaas qabto «sababe labolaaban» (double causative), ama
«sababe sadexlaaban» (triple causative), waayo asalkiisa waa Soomaali ee uu ka
muuqdo amarka «-i» ee ah sababe khuseeya ficilkuu qabto, «-ii» (IIT) ama falka
«sii» (IIT) ee khuseeya yeele si toos ah ula falgali kara labo layeele «gudbe labolaaban»
(double transitive), goorta la garto inaynin afafka Kuushka codka ku sidanin
amarka, ee ay ku sidtaan «s»da ee qofka labaad Soomaaliga u ah sida «way siisay»
oo labadan «s» goortay jiridda falka raacsiiyaan «-siis» ay naqodto «sababe
labolaaban» ee ah inuu yeele kale qabto hawsha falka goortay jiridda falka ka timid
fal «gudbe» ah, ama «sababe sadexlaaban» ee yeeleha labaad uu ku sababo yeele
sadexaad inuu hawsha falka qabto waayo waa sidii isagoo yeeleha 1aad ee falka labadii
kale ee yeele uu ula dhaqmayo sidii iyagoo ahaa layeele; xagga codka
«naftii-u-yeele / isuyeele» ah ama «dheefeha» (autobenefactive) (siday
reergalbeedku ugu wacaan) waxay jiridda ku daraan (-at / -ad); codka dhaxe u ah
Soomaaliga wuxuu u yahay yeele gadisan (passive) oo ay (-am / -an) ku daraan
jiridda (afafka Cafar iyo Saaho, falalka horkabka qofka way ku horkabaan oona ku
dibkabaan; kuwa dibkabka qofkana way ku dibkabaan kaliya; sidaas oo kale waxaa
ah afka Badawiye ama Beja), ha ahaado codka jiridda amarkiisa ku salaysan
(lawxa 4) ama kan amarka jiridda «ah» ku salaysan (lawxa 5 & 6). Afafka
Kuushka Dhaxe codka naftii-u-yeeleha wuu ka lumay, waxayna leeyahiin falal
aanan aad u badnaynin oo sidta «-ad» waxayna u dhaqmaan sidii fal-xaaladeed
(stative verbs); afafka Kuushka Koonfureed codka dhaxe (middle voice) waa «-at,
-aat, -it, -iit» waxaa ka maqan codka naftii-u-yeeleha, waxayna u dhaqmaan ama sidii
fal-xaaladeed, ama sidii fal isyeele ah ama wax la xiriira jirka yeeleha falka,
codka «-im, -iim, -in» wuxuu u dhaqmaa sidii isagoo ah muuqaal dhaxsacodto ah.
Codadka dhaxe
ee «t / d» iyo «n / m» ee kan hore uu asalkiisu ku leeyahay amarka ee falka
Soomaaliga sida «ah + haw = ahhaw» iyo «yeelo» ee kala qaadta
jiridaha ku kala aadan «ahhawd» ee qofka 1aad iyo 3aad labka ah iyo
«ahhawn» ee qofka 1aad wadarta ah iyo masdarka falkaaliyeha, iyo «yeelad»
(IIIB) qofka 1aad iyo qofka 3aad labka ee yeeleha iyo «yeelan» (ee afka
Soomaaliga kaliya looga aqoonsan karo si gaar ah ee ka yimid «-on») ee waa
qofka 1aad wadarta ah iyo masdarka falkaaliyeha, kan labaadna ee matala cod
ficilkiisu gabogabaysan yahay ama dhamaystiran ee dir walba «n»da ee «-an /
-san» ee tilmaanta falka ah oo goortuu falgalo «m» naqodo ee jiridda qofka 1aad
iyo 3aad ee labka ah, ama ku hara «n» ee qofka 1aad wadarta ah; waxa lagu arko
Soomaaliga waa inay yahiin cod dhaxe iyo siday u yahiin codkaas. Waayo,
Soomaaliga waa asalka ee afafka Afro-Aasiyada, taas waa inay garashada
Afro-Aasiyada laga heli karaa kaliya halkuu asalkiisu yahay, tusaale ahaan
«t»da afafka Amaaziigga wuxuu u yahay cod «yeele gadisan» (passive), afafka
Saamiga wuxuu u yahay cod «isyeele» ah (reflexive), cod «iswaydaarsi» ah
(reciprocal) iyo codka «dhaxe» ee «n, m»
ee Soomaaliga; «n / m»da wuxuu afafka Amaaziigga u yahay cod «isyeele» ah, cod
«iswaydaarsi» ah iyo cod «yeele gadisan» ah, afafka Saamiga wuxuu u yahay cod
«isyeele» ah iyo codka «dhaxe» ee «n, m» ee Soomaaliga; afafka Kuushka ahna waa
afka Badawiyeha (Beja) ee ah afka kaliya ee Kuushka Waqooyiga ah, ahna kan ku
muujiya «n / m» labo cod, mid «isyeele» ah iyo mid «yeele gadisan» ah, xattaa
haddii codka «isyeele» ah uu dibdanbe u yeeshay waa cod uu ku sidto «n / m»
dhaxal-ahaan hadduunan ka dheeraanin asalkiisa; goorta la doono in la garto
sababtay «t» iyo «n / m» ay u yahiin «yeele gadisan» waxaa laga soo garan karaa
kaliya goorta la eego asalkay ka soo farcamayn ee Soomaaliyeed ee ah inuu yahay
codka dhaxe ee asalkiisa kan u ogalaada naqoshada codka yeele gadisan.
Habka falka
(mode), waa habka falku u dhaqmo si uu u soo gudubsho sida hadlehu ka dareensan
yahay hadalkaasi. Habka falka – aanan ahaynin habka tabinta (indicative) – ee Afro-Aasiyada
wuxuu la xiriiraa muuqaalka falka (aspect), waayo muuqaalka falka asal-ahaan
waa labo: muuqaal sacodto ah (imperfective) iyo muuqaal gabogabaysan (perfective);
habka falka ee Afro-Aasiyada waa inuu ku baxaa muuqaalka sacodtada ee aminka joogtada
(timaadtada iyo dhaxsacodtada, ma u banaano) waayo habka falka ficilkiisu waa
mid sacoda oo aanan wali la qabanin, waana muuqaalka sacodtada ah meeshay ka
jirto yeele kala duwan (dibkab shaqalo kala duwan ah ee ah yeele matala hawlo
kala duwan) ee u ogalaada falka habab kala duwan, marka habka ma ku baxi karo
muuqaalka gabogabaysan, goorta laga reebo habka shardiga ee waxa madaxa u ah uu
weerta ku tilmaamo shardi ahaan, sababtu waa inuu habka shardiga gundhiggiisu
yahay weerta hoosjoogga ee uunan u ahaynin weerta madaxbanaan. Afafka
Afro-Aasiyada waxay qabaan hababka ah: amarka, idanka (jussive), tabinta
(indicative), dhacidda dhiman (habka dhacidda falkiisu ay wali dhiman tahay ama wali uunan dhacin) (subjunctive). Afafka Kuushka Bariga ee Dhulalka
Hoose weerta madaxbanaan falka wuxuu ku dhamaadaa «-a», weerta dhimanna
(tixraaca iyo hoosjoogga) iyo weerta habka idanka falku wuxuu ku dhamaadaa «-o»
ee ay inta badan isku baddashay «-u», iska soo horjeedkan ma u ogalaado inuu
hab ka duwan tabinta ka dhax abuurmo weerta dhiman; afafka Saaho / Cafar ee
Kuushka Bariga ee Dhulalka Hoose ka mid ah iyo afafka Kuushka Koonfureed iska
soo horjeedkaasi ma ka jiro, afafka Saaho / Cafar falka madaxbanaan wuxuu ku
dhamaadaa «-a» waana isla sidaa falka dhiman, sidoo kale inkastay ka dhumayn
afafka Kuushka Koonfureed shaqalada falalka ku dhamaada, haddana waxay ku
qabayn falka madaxbanaan shaqalka «-a», falka dhiman ma la hubo; muhiimku waa
inay labadan af ka abuurmayn habka dhacid dhiman (subjunctive), wuxuuna ka soo
abuurmay habka idanka (jussive) oo afafka Saaho / Cafar ay ku muujiyaan inay
hababka ka dhax abuurmay sida habka dhacid dhiman, ee sida habka idanka uu
iskiisa u taagan yahay, ee sidta shaqalka «-o» ama «-u» hadba lahjadday tahay, laakiin
waa hab rabitaanka qofka soo gudbiya sidaas dartaydna waa habka dhacidda dooran
ama habka doorka (optative), laakiin habka dhacidda dhiman (subjunctive) wuxuu
ka soo baxaa falka weerta hoosjoogga ee falalka weerta madaxbanaan qaarkawda
raaca sida «effer (fashalmid), duud (wax karid), waa (waayid) ee loogu
adeegsado habka dhacid dhiman sida falkaaliyeha (rabid), eedheg (ogaansho) ee
loogu adeegsado habka dhacidda dhiman, tusaale: waan ogahay sidaad u samaysid» iyo
habka talada (consultative) ee ku dhamaada «-oô» sida «dooroô (maan doortaa? /
muu doortaa?; doornoô (maynu dooranaa?); baritoô (maan bartaa? / muu bartaa?»,
balse habkay hababkan ka soo abuurmayn dibdanbe ma ugu dhamaado «-o» ama «-u»
ee wuxuu ku dhamaadaa «-ay»; afafka Kuushka Koonfureedna waxay ku muujiyaan
inkastuu ka dhumay shaqalka ee dhamaadka falka, habka tabinta (indicative)
wuxuu leeyahay habdhac ee cod kacan ama sare (high tone), habka dhacidda dhiman
wuxuu leeyahay habdhac ee cod dagan (low tone) waxaana falka hor-raacsan falka
«ah» ee weerta hoosjoogga loo adeegsado, haddii si kale loo yiraahdo waa habka
idanka oo isku baddalay habka dhacid dhiman ee wali habka idan-ahaan loo
adeegsado, laakiin waxaa kaloo lagu adeegsadaa weerta tixraaca (relative),
sidii isagoo u jawaabaya su’aal hoosaas ah, xattaa goorta su’aasha la soo
jeedinayo, waxaa kaloo loo adeegsadaa weerta hoosjoogga goortay hoosjoogaan
falalka «rabid / doonid, cabsasho, filasho, rajayn, hubid la’aan». Afka Soomaaliga
ma qabo waxaanan ka ahaynin habka amarka, habka idanka (jussive) iyo habka
tabinta – ma ka jiro afka Soomaaliga habka kariinka (potential) – sida afafka
Omo-Tana iyo kuwa Oromada ah, iyo xattaa afaf badan ee Kuushka waa sida
Soomaaliga sida afafka Kuushka dhaxe iyo qaarka afafka ee Kuushka Bariga ee Dhulalka Sare sida afka Sidaama laakiin
qaar ee kuwan baa habab aanan wax tusmo ah aanan ka arkin qaba sida afka
Kambaata ee qaba habka (preventive) laakiin hababka kale waa amarka iyo idanka.
